Η άνοια θεωρείται μία νόσος της εποχής. Η παράταση του προσδόκιμου ζωής συνδέεται – και ορθά – με τη νοητική έκπτωση. Είναι, όμως, μία σύγχρονη μάστιγα ή έχει περιγραφεί ως νοσολογική οντότητα και στο παρελθόν;
Τα τελευταία χρόνια, έχουν δημοσιευθεί επιστημονικά άρθρα, τα οποία επιχειρούν να προσδιορίσουν το πότε περιγράφηκε για πρώτη φορά η άνοια. Η έρευνα ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα, επεκτείνεται στο Βυζάντιο και καταλήγει στον 20ό αιώνα.
Όπως αναφέρει σε παλαιότερο επιστημονικό άρθρο της η Νίκη Παπαβραμίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας της Ιατρικής στο ΑΠΘ, υπάρχουν πολυάριθμες αναφορές των όρων “παραλήρημα”, “λήρος” και “άνοια” στα γραπτά του 7ου αιώνα π.Χ. έως τον 10ο αιώνα μ.Χ.
Σύμφωνα με την κ. Παπαβραμίδου, η αρχαία ιστορία της άνοιας μπορεί να χωριστεί σε δύο περιόδους: πριν και μετά τον Ποσειδώνιο, ο οποίος διαφοροποίησε δύο ιατρικές οντότητες που σχετίζονται με την άνοια: την άνοια που εμφανίζεται λόγω μεγάλης ηλικίας που ονομάζεται λήρος και την άνοια που εμφανίζεται για άλλους λόγους που ονομάζονται μόρωση.
Κατά την πρώτη περίοδο, έχουμε κυρίως συγγραφείς που αναφέρονται στην άνοια λόγω μεγάλης ηλικίας ή λόγω ψυχρής μαύρης χολής, που ορίζεται ως επιδείνωση της μνήμης και της λογικής. Σε όλες τις περιπτώσεις παρουσιάζεται η αιτιολογία και οι κλινικές εκδηλώσεις ενώ επιχειρείται η συσχέτιση των αρχαίων περιγραφών με τις σύγχρονες ιατρικές οντότητες.
Διάκριση των μορφών
Η μελέτη των αρχαίων κειμένων αποδεικνύει ότι η άνοια διακρίθηκε από τη γεροντική άνοια νωρίς στην ιστορία. Αυτή η διαφοροποίηση εκδηλώθηκε ακόμη και με μια στροφή στη χρήση συγκεκριμένης ορολογίας.
Ενδιαφέρον έχει μία άλλη δημοσίευση των επιστημόνων Έ. Πουλάκου – Ρεμπελάκου, Γ. Καλατζή, Κ. Τσιάμη και Δ. Πλουμπίδη, οι οποίοι μελέτησαν τις πηγές που σχετίζονται με τη ζωή και την πορεία 87 ηλικιωμένων Βυζαντινών αυτοκρατόρων, καθώς και κείμενα από την αρχαιότητα.
Όπως αναφέρουν, επτά αυτοκράτορες έφτασαν σε μεγαλύτερη ηλικία και εμφάνισαν συμπτώματα που αποδίδονται στην άνοια. Η απώλεια νοητικών ικανοτήτων θεωρείται επικίνδυνη και παραμένει πρόβλημα από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Στο Βυζάντιο, οι χειρισμοί των συγκεκριμένων περιπτώσεων έγιναν με διπλωματία.
Σε παλαιότερη μελέτη, οι N.C. Berchtold και C.W. Cotman περιγράφουν την εξέλιξη των γνώσεων σε σχέση με την άνοια από την ελληνο-ρωμαϊκή περίοδο έως τη δεκαετία του ’60.
Η συμβολή του Πυθαγόρα
Επικαλούμενοι μεταφράσεις αποσπασμάτων από αρχαία κείμενα, γίνεται εύκολα προφανές ότι η γνωστική έκπτωση στα ηλικιωμένα άτομα ήταν από καιρό μια αναγνωρισμένη πάθηση. Μία από τις αρχαιότερες αναφορές σε διανοητική ανεπάρκεια που σχετίζεται με την ηλικία αποδίδεται στον Πυθαγόρα, τον Έλληνα γιατρό του 7ου αιώνα π.Χ.
Κατά τον μεσαίωνα, οι αναφορές στο θέμα της γεροντικής γνωστικής παρακμής φαίνεται να έχουν μειωθεί σε βαθμό ανυπαρξίας κατά την περίοδο μετά τον Γαληνό, μέχρι και τον 16ο αιώνα. Αυτή η τάση είναι παράλληλη με τη στασιμότητα που έπληξε όλες τις επιστημονικές, ανατομικές και φυσιολογικές έρευνες μετά τον θάνατο του Γαληνού και την έναρξη της παρακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Πολύ μικρή πρόοδος σχετικά με το θέμα της άνοιας σημειώθηκε ουσιαστικά μέχρι τον 19ο αιώνα, επειδή η άνοια συνέχισε να θεωρείται αναπόφευκτο χαρακτηριστικό της γήρανσης. Ωστόσο, είναι σαφές ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή σχετιζόμενη με την ηλικία η γνωστική παρακμή ήταν ένα αναγνωρισμένο και αναμφίβολα κοινό χαρακτηριστικό της ζωής. Η επίγνωση της γεροντικής άνοιας δεν περιοριζόταν στην ιατρική κοινότητα, καθώς αυτό το θέμα εμφανιζόταν συχνά ακόμη και σε λογοτεχνικές περιγραφές.
Παθολογικά χαρακτηριστικά
Τις επόμενες αρκετές δεκαετίες, η προσοχή εστιάστηκε ιδιαίτερα στα επισημανθέντα παθολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία είχαν εντοπιστεί στον εγκέφαλο ατόμων με γεροντική ή προγερονική άνοια. Οι ερευνητές προσπάθησαν να κατανοήσουν τη συνάφεια αυτών των χαρακτηριστικών με τη νόσο Αλτσχάιμερ και τη γεροντική άνοια, καθώς και την παθολογική τους σημασία.
Τα τελευταία 25 χρόνια, υπήρξε μία νέα εποχή σε εξέλιξη στη νόσο Αλτσχάιμερ. Ως αποτέλεσμα μίας διευρυμένης ερευνητικής προσπάθειας που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, αυτή η ασθένεια έχει εξεταστεί από αναρίθμητες γωνίες, αυξάνοντας εκθετικά τόσο την κατανόησή μας για αυτήν την ασθένεια όσο και την εκτίμησή μας για την πολυπλοκότητά της. Οι βιοχημικές, μοριακές, γενετικές και επιδημιολογικές προσεγγίσεις, μεταξύ άλλων, έχουν διευρύνει τη γνώση των νευροχημικών, νευροπαθολογικών και γενετικών χαρακτηριστικών.
Αν και η γεροντική άνοια είναι μια αναγνωρισμένη κατάσταση των ηλικιωμένων ατόμων τουλάχιστον από την εποχή του Πυθαγόρα τον 7ο αιώνα π.Χ., επειδή απορρίφθηκε ως αναπόφευκτο χαρακτηριστικό της γήρανσης, παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό μια ανεξερεύνητη διαταραχή μέχρι τον 19ο αιώνα.
Επιμέλεια: Δημήτρης Καραγιώργος