Η νομική κοινότητα καλείται να σταθεί ανάχωμα στη φρενήρη εξέλιξη της τεχνολογίας, πριν αυτή προηγηθεί μακράν της ηθικής. Και πριν οι σκέψεις μας πάψουν να μας ανήκουν.
Ένας απροσδόκητος συνδυασμός διαφορετικών επιστημονικών υποβάθρων, όπου το νομικό οπλοστάσιο συνδυάζεται με την έρευνα της νευροεπιστήμης, οδήγησε δύο εξέχουσες προσωπικότητες από τις ΗΠΑ, έναν Αμερικανό δικηγόρο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και έναν καθηγητή του Columbia, να διεκδικήσουν τη θεσμική αναγνώριση των δικαιωμάτων που απορρέουν από τη νοητική σφαίρα του ανθρώπου.
Αν και ακόμα η δράση τους βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, τα όσα έχουν να διηγηθούν προκαλούν τουλάχιστον προβληματισμό -αν όχι τρόμο- για το πώς θα είναι η ανθρωπότητα στο μέλλον, αν δεν αναληφθεί σύντομα μια διεθνής πρωτοβουλία για την ηθική πρόσβαση στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Όταν ένας νευροεπιστήμονας συνάντησε έναν δικηγόρο για τα ανθρώπινα δικαιώματα
Πριν 4 χρόνια, στο σταυροδρόμι της νευροεπιστήμης και του διεθνούς δικαίου, συναντιούνται δύο άνθρωποι με εντελώς διαφορετικές διαδρομές, αλλά κοινό όραμα: Να προστατεύσουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο από την επερχόμενη τεχνολογική επέλαση.
Ο Rafael Yuste είναι καθηγητής νευροβιολογίας στο Πανεπιστήμιο Columbia και πρωτοπόρος στην έρευνα για τη λειτουργία του εγκεφαλικού φλοιού, περνώντας τις μέρες του στα εργαστήρια για πειράματα στους εγκεφάλους ποντικιών. Πρόκειται για έναν από τους γνωστότερους νευροεπιστήμονες της εποχής μας και είναι ένας από τους πρωτεργάτες του BRAINInitiative, της εμβληματικής επιστημονικής πρωτοβουλίας που ξεκίνησε το 2013 υπό την αιγίδα της κυβέρνησης Ομπάμα, με στόχο την πλήρη χαρτογράφηση της ανθρώπινης εγκεφαλικής δραστηριότητας.
Από την άλλη, ο Jared Genser είναι δικηγόρος διεθνούς δικαίου με έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα, γνωστός για την εκπροσώπηση πολιτικών κρατουμένων σε περισσότερες από 30 χώρες. Ως εκ τούτου, έγινε γνωστός και ως ο «δικηγόρος των φυλακισμένων», καθώς έχει εκπροσωπήσει προσωπικότητες με Νόμπελ Ειρήνης, όπως ο Liu Xiaobo και η Aung San Suu Kyi. Είναι ιδρυτής της οργάνωσης Freedom Now και έχει διατελέσει σύμβουλος στα Ηνωμένα Έθνη για ζητήματα αυθαίρετης κράτησης.
Όταν οι δρόμοι τους διασταυρώθηκαν, γεννήθηκε μια συμμαχία με σκοπό να απαντήσει σε ένα ερώτημα που γίνεται όλο και πιο επίκαιρο: Ποιος θα έχει την κυριότητα των σκέψεών μας;
Το πείραμα που τον άφησε άγρυπνο
Η αφύπνιση του Yuste ήρθε μέσα από τα πειράματά του στο εργαστήριο. Καθώς πειραματιζόταν με ποντίκια, προσπαθώντας να κατανοήσει πώς λειτουργεί ο οπτικός φλοιός του εγκεφάλου, κατάφερε κάτι εξαιρετικό: Εμφύτευσε τεχνητά μια εικόνα στο μυαλό ενός ποντικιού, κάνοντάς το να συμπεριφερθεί σαν να την έβλεπε, ενώ δεν υπήρχε καμία εικόνα μπροστά του.
«Ήταν σαν να παίζαμε πιάνο στον εγκέφαλο», αναφέρει για αυτό το επιστημονικό επίτευγμα που του προκάλεσε ενθουσιασμό, αλλά και τρόμο. Όταν επέστρεψε στο σπίτι εκείνο το βράδυ, ο ενθουσιασμός του μετατράπηκε σε υπαρξιακό άγχος: «Αυτό σημαίνει ότι κάποια μέρα οι άνθρωποι θα μπορούν να κάνουν το ίδιο σε άλλους ανθρώπους»…
«Ένιωσα μια ευθύνη, που ήταν δίκοπο μαχαίρι. Εκείνη τη νύχτα δεν κοιμήθηκα, ήμουν σοκαρισμένος. Μίλησα με τη σύζυγό μου, που εργάζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα. Και αποφάσισα ότι έπρεπε να αναμειχθώ για να καθαρίσω το χάος» περιγράψει ο Yuste χαρακτηριστικά.
Η σκέψη που γίνεται… μήνυμα στο κινητό
Το μέλλον που σκιαγραφείται δεν μοιάζει με επιστημονική φαντασία, καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία. Μέσα στα επόμενα χρόνια, αναμένεται να κυκλοφορήσουν συσκευές διεπαφής εγκεφάλου-υπολογιστή (BCI) που θα μπορούν να μετατρέπουν σκέψεις σε κείμενο με ταχύτητες 75–80 λέξεων το λεπτό και ακρίβεια 90%.
Η Apple, μάλιστα, έχει ήδη κατοχυρώσει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για AirPodsεπόμενης γενιάς με ενσωματωμένους εγκεφαλογράφους (EEG). Ο χρήστης του αύριο δεν θα χρειάζεται να αγγίζει την οθόνη: θα αρκεί η σκέψη για να ανοίξει μήνυμα, να το υπαγορεύσει και να το στείλει.
Αυτό, ωστόσο, είναι μόνο η αρχή. Ο Yuste προβλέπει μια υβριδική εποχή, όπου οι άνθρωποι θα έχουν πρόσβαση σε ενισχυμένη μνήμη και αντίληψη μέσω συνδεδεμένων συσκευών. Θα μπορούμε, όπως λέει, να κάνουμε μια «νοητική αναζήτηση στο διαδίκτυο», καθώς ο υπολογιστής θα έχει άμεση πρόσβαση στο νευρικό μας σύστημα.
Κι όσο κι αν όλα τα παραπάνω ακούγονται συναρπαστικά, κρύβουν μέσα τους μια βαθιά απειλή.
Δυστοπία με ένα καπέλο στο κεφάλι
Ο Genser, όταν άκουσε για το πείραμα στα ποντίκια, σκέφτηκε αμέσως το Matrix. Αν σήμερα μπορούμε να εμφυτεύσουμε εικόνες σε ένα ποντίκι, αύριο θα μπορούμε σε έναν χιμπατζή και μεθαύριο, σε έναν άνθρωπο. Ήδη υπάρχουν πειράματα που δείχνουν ότι εμφυτεύσιμες διεπαφές μπορούν να ελέγξουν ή να απενεργοποιήσουν νευρώνες υπεύθυνους για χρόνιο πόνο. Αν όμως μπορείς να απενεργοποιήσεις έναν νευρώνα, μπορείς και να τον ενεργοποιήσεις. Αυτό σημαίνει ότι στο μέλλον, ένας άνθρωπος θα μπορούσε να βασανιστεί χωρίς να τον αγγίξει κανείς, απλώς φορώντας ένα καπέλο.
Ήταν μια αναμενόμενη σκέψη να την κάνει ένας δικηγόρος που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην προστασία των πολιτικών κρατουμένων και αυτή η σκέψη τον οδήγησε στον επόμενο προβληματισμό του:
Αν μια συσκευή μπορεί να διαβάσει τις σκέψεις σου, τότε ποιος τις ελέγχει; Ποιος θα τις συλλέγει, θα τις αποθηκεύει, θα τις εμπορεύεται; Θα μπορούσαν εταιρείες ή κυβερνήσεις να αποκωδικοποιούν το περιεχόμενο της σκέψης χωρίς τη συγκατάθεσή σου και να το χρησιμοποιούν για σκοπούς που δεν έχεις εγκρίνει;
Η πιθανότητα κατασκοπείας, ελέγχου συνείδησης, ακόμα και υποβολής ή τροποποίησης της βούλησης, δεν μοιάζει πλέον και τόσο μακρινό σενάριο.
Η γέννηση των νευροδικαιωμάτων
Σε αυτό το δυστοπικό σκηνικό, οι δύο επιστήμονες αποφάσισαν να δράσουν. Το 2017, ο Yuste διοργάνωσε ένα συνέδριο στο Columbia με ειδικούς από πολλούς κλάδους για να θέσουν τις βάσεις για ένα νέο νομικό και ηθικό πλαίσιο. Έτσι γεννήθηκε η έννοια των νευροδικαιωμάτων, των δικαιωμάτων του νου στην εποχή της νευροτεχνολογίας.
Μαζί με τον Genser ίδρυσαν το NeurorightsFoundation, με στόχο την προστασία της εγκεφαλικής δραστηριότητας και των δεδομένων του ανθρώπινου νου από κατάχρηση.
Όπως εξηγεί ο Genser, τα ισχύοντα νομικά πλαίσια για την προστασία προσωπικών δεδομένων παγκοσμίως (όπως ο GDPR) καλύπτουν βιομετρικά, γενετικά και βιολογικά δεδομένα, αλλά όχι τα νευρωνικά δεδομένα. Ο λόγος είναι τεχνικός αλλά κρίσιμος: τα νευρωνικά δεδομένα είναι ηλεκτρικής και όχι βιολογικής φύσης. Δεν θεωρούνται βιομετρικά και έτσι μένουν εκτός νομικής προστασίας, αφήνοντας ένα επικίνδυνο κενό.
Η ομάδα συνεργάστηκε με την Πολιτεία του Κολοράντο, που έγινε η πρώτη στον κόσμο που ενέταξε τροποποίηση στον νόμο περί προστασίας απορρήτου, ορίζοντας τα νευρωνικά δεδομένα ως ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα και προστατεύοντάς τα ρητά.
Τα πέντε θεμέλια της πνευματικής ελευθερίας
Πέρα από το νομικό κενό, το Neurorights Foundation προσδιόρισε πέντε θεμελιώδηνευροδικαιώματα που θα πρέπει να κατοχυρωθούν διεθνώς:
- Δικαίωμα στην πνευματική ιδιωτικότητα: Να μην μπορεί κανείς να αποκωδικοποιήσει το περιεχόμενο της σκέψης σου χωρίς συγκατάθεση.
- Δικαίωμα στην πνευματική ακεραιότητα:Καμία εξωτερική δύναμη δεν μπορεί να αλλάξει την ταυτότητα ή τη συνείδησή σου.
- Δικαίωμα στην ελεύθερη βούληση: Η συμπεριφορά σου πρέπει να καθορίζεται μόνο από εσένα, όχι από εξωτερικές επιρροές ή τεχνολογική χειραγώγηση.
- Δικαίωμα στην ισότιμη πρόσβαση στη νοητική ενίσχυση: Η ενίσχυση των νοητικών ικανοτήτων μέσω τεχνητής νοημοσύνης και τεχνολογίας δεν πρέπει να είναι προνόμιο των λίγων.
- Προστασία από προκατάληψη και διακρίσεις: Καμία τεχνολογία δεν πρέπει να αλλοιώνει ή να παρεμβαίνει στο περιεχόμενο της σκέψης με τρόπο που δημιουργεί ανισότητες ή χειραγώγηση.
Το απόλυτο καταφύγιο της ελευθερίας υπό απειλή
Το στοίχημα είναι τεράστιο. Από τη μία, η νευροτεχνολογία υπόσχεται επαναστατικές θεραπείες, νέους τρόπους επικοινωνίας και εξελιγμένες μορφές κατανόησης του ανθρώπινου εγκεφάλου. Από την άλλη, απειλεί να παραβιάσει το τελευταίο καταφύγιο της ελευθερίας: τη σκέψη.
Υπό αυτό το πρίσμα, η νομική κοινότητα καλείται να σταθεί ανάχωμα στη φρενήρη εξέλιξη της τεχνολογίας, πριν αυτή προηγηθεί μακράν της ηθικής. Και πριν οι σκέψεις μας πάψουν να μας ανήκουν.
Πηγή: Coda Story, www.daily.nb.org
