Αν ερευνήσει κανείς τις αντιλήψεις των αρχαίων ελλήνων για τη μουσική, όπως αυτές προβάλλουν στη φιλοσοφική σκέψη κυρίως του 5ου και 4ου αιώνα, διαπιστώνει ότι οι ρίζες της θεμελιώδους αυτής μορφής έκφρασης και επικοινωνίας ανάγονται στον Απόλλωνα και στον Διόνυσο.
Στα αρχαία κείμενα, ειδικά στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τονίζεται η σημαντική ψυχοσωματική επίδραση της μουσικής. Σύμφωνα με τον Δάμωνα, σπουδαίο θεωρητικό της μουσικής και δάσκαλο του Σωκράτη και του Περικλή, η δύναμη της μουσικής οφείλεται στο γεγονός ότι η μουσική μιμείται τις κινήσεις της ψυχής.
Διπλή δράση
Ανάλογα με το είδος και τα χαρακτηριστικά της μουσικής (μουσικό όργανο, ρυθμό, μουσικό τρόπο) η μουσική σύμφωνα με την αρχαιοελληνική αντίληψη έχει διπλή δράση: αφενός μπορεί να επιδράσει στο ήθος των ανθρώπων και μέσα από την καταστολή παθών και επιθυμιών αποκτά μεγάλη παιδευτική αξία και αφετέρου μπορεί να επιδράσει στο «άλογο» μέρος της ψυχής όταν αυτό υφίσταται διαταραχές και έτσι μετατρέπεται σε θεραπευτικό εργαλείο. Στην πρώτη περίπτωση η μουσική συνδέεται με την διδασκαλία (εκπαίδευση) και υπάγεται στη ζώνη επιρροής του Απόλλωνα και των Μουσών. Στη δεύτερη περίπτωση που θα μας απασχολήσει εδώ συνδέεται με την κάθαρση και επομένως υπάγεται στη ζώνη επιρροής του Διονύσου.
Σύμφωνα με τις πλατωνικές αντιλήψεις αν ο Απόλλωνας και οι Μούσες παρέχουν μέσω της μουσικής στους θνητούς τα αγαθά της παιδείας στον Διόνυσο αποδίδονται σε μεγάλο βαθμό τα ζητήματα της μανίας, της δύναμης δηλαδή εκείνης που σπάει τα δεσμά και μέσα από κατάλληλες τελετουργικές διαδικασίες μπορεί να οδηγήσει σε σε αυτό που οι αρχαίοι έλληνες αποκαλούσαν «κάθαρση» (με την ψυχολογική έννοια της λέξης), όπου μουσική και χορός είχαν πρωταρχική σημασία. Κατά τον Πλάτωνα η τελεστική μανία είναι ασθένεια και οι τελετές που την συνοδεύουν (μουσική και χορός κυριαρχούν εδώ) στοχεύουν στη θεραπεία της.
Στον πλατωνικό κόσμο πολλές διαταραχές αποδίδονται σε δυσαρμονικές κινήσεις της ψυχής και η θεραπεία τους επιτυγχάνεται με τη κατάλληλη βοήθεια αρμονίας (μελωδίας) και μουσικού ρυθμού. Πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Πλάτωνος στον Τίμαιο: «Η αρμονία μας δόθηκε από τις Μούσες ως σύμμαχος ενάντια στην δυσαρμονία της ψυχής που ενυπάρχει ως φυσική τάση εντός μας, έτσι ώστε να την οδηγήσει σε τάξη και συμφωνία με τον ίδιο τον εαυτό της. Και ο ρυθμός πάλι για τον ίδιο σκοπό μας δόθηκε, δηλαδή για να παλέψουμε την τάση που υπάρχει μέσα μας για απουσία μέτρου και έλλειψη χάρης».
Στην περίπτωση της τελεστικής μανίας μάλιστα προτείνεται χρήση ενός συγκεκριμένου οργάνου και μιας συγκεκριμένης μουσικής κλίμακας (μουσικός τρόπος) που μπορεί να επενεργήσει στο πάθος και να οδηγήσει σε κάθαρση: είναι ο ήχος του αυλού και μάλιστα όταν ο αυλητής παίζει σε φρύγιο ήχο. Ο φρύγιος ήχος κατά τους αρχαίους ταιριάζει με το ηχόχρωμα του αυλού εφόσον έχει χαρακτήρα οργιαστικό και εξάπτει το συναίσθημα.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο αυλός, όπως και ορισμένα ιερά άσματα εγείρουν ψυχικά πάθη, όπως το έλεος, ο φόβος και ο ενθουσιασμός. Σε όσους είναι επηρρεπείς στα πάθη αυτά η μουσική του αυλού και των ιερών μελών επιφέρει στην ψυχή θεραπεία και κάθαρση αναμεμιγμένη με ευχαρίστηση και για το λόγο αυτό, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τέτοιου είδους μουσική είναι κατάλληλη για το θέατρο.
Την άποψη ότι υπάρχουν συγκεκριμένες μελωδίες και ήχοι που επιδρούν στις ταραγμένες ψυχές αναπτύσσει ο Πλάτωνας στο έργο του Ίων, όπου αναφέρει ότι οι Κορυβαντιώντες (άτομα εκτός εαυτού με την έννοια της ψυχικής νόσου θα λέγαμε σήμερα) αντιλαμβάνονται πρόθυμα μόνον ένα είδος μουσικού μέλους, αυτό του θεού που τους κατέχει, και για να εναρμονιστούν με αυτό, βρίσκουν αντανακλαστικά τις κατάλληλες χορικές κινήσεις και τα λόγια τα οποία τραγουδούν. Εδώ εμφανίζεται η έννοια της μουσικής-και του χορού-ως παράλληλα μέσον διάγνωσης αλλά και θεραπείας.
Πολύ σημαντικός ήταν επίσης ο θεραπευτικός ρόλος της μουσικής στους Ορφικούς και τους Πυθαγόρειους. Οι Πυθαγόρειοι μοιράζονταν με τους Ορφικούς την ιδέα ότι η ζωή είναι βάσανο και τιμωρία για παλαιά αμαρτήματα. Η μουσική αποτελούσε τεχνική που σε συνδυασμό με ασκητικούς κανόνες διαβίωσης βοηθάει στην θεραπεία-κάθαρση της ψυχής. Δύο από τα κυριότερα εξαγνιστικά άσματα που χρησιμοποιούσαν Ορφικοί και Πυθαγόρειοι ως θεραπευτικό μέσο ήσαν οι Επωδές και οι Παιάνες. Χρήση παιάνων με θεραπευτική δύναμη μαρτυρείται ήδη στα ομηρικά έπη: στο Α της Ιλιάδας, η ολοήμερη εκτέλεση ύμνων και παιάνων απέτρεψε την ολική καταστροφή από την λοιμική νόσο που προκάλεσαν τα φθεγγόμενα βέλη του Απόλλωνα.
Θεραπευτική επίδραση είχαν και οι παιάνες που χρησιμοποίησε ο Θαλήτας στη Σπάρτη, απαλάσσοντας με τον τρόπο αυτό την πόλη από πανούκλα. Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν καθημερινό πρόγραμμα μουσικοθεραπείας, η μουσική πριν από την κατάκλιση τους βοηθούσε να απαλλαγούν από τις ταραχές και τους θορύβους της ημέρας και να έχουν ύπνο ελαφρύ με ευχάριστα όνειρα. Επίσης αμέσως μετά την αφύπνιση εκτελούσαν ειδικά κομμάτια για λύρα, και έτσι προετοιμάζονταν για τους έντονους βιορρυθμούς της ημέρας και απαλάσσονταν από την νωχέλεια της νύχτας. Φαίνεται ότι οι Πυθαγόρειοι είχαν μελετήσει την συσχέτιση των μουσικών τρόπων και ρυθμών με τις μεταβολές του θυμικού και εφάρμοζαν αναλόγως της περίστασης διαφορετικές μουσικές συνταγές.
Το δεύτερο είδος θεραπευτικών μαγικών τραγουδιών, οι επωδές, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ξόρκια τα οποία ανιχνεύονται παγκόσμια ακόμη και σε πολύ πρώιμες μορφές πολιτισμού. Θεραπευτική χρήση επωδών αναφέρεται στην Οδύσσεια όταν οι γιοι του Αυτόλυκου θεραπεύουν την πληγή του Οδυσσέα με επίδεση και με τραγούδι-επωδή. Οι επωδές έχουν ποικίλες χρήσεις, εκτός από ιατρική θεραπεία, γιατρεύουν ερωτικές απογοητεύσεις, δαμάζουν τα στοιχεία της φύσης και διώχνουν κάθε δαιμονικό στοιχείο. Ο μύθος του μάγου αοιδού και προφήτη Ορφέα αντιπροσωπεύει την αποθέωση της δύναμης της μουσικής, ειδικά του τραγουδιού-επωδής, εφόσον ο ίδιος ο Ορφέας με επωδές μετακινούσε αντικείμενα, από έναν αναμμένο δαυλό μέχρι και την ίδια την Αργώ.
Η μουσική στον αρχαίο κόσμο και η σύνδεση με την σύγχρονη επιστημονική τεκμηρίωση
Υπάρχουν απίστευτες ομοιότητες και αναλογίες ανάμεσα στην κοσμοθεωρία της σύγχρονης μουσικοθεραπείας και δραματοθεραπείας και στα Διονυσιακά δρώμενα ή το σύγχρονο καρναβάλι. Άλλωστε σήμερα οι τεχνικές των επιστημονικά εκπαιδευμένων μουσικοθεραπευτών τελικά παραπέμπουν στην Απολλώνια και την Διονυσιακή προσέγγιση μέσα από την αξιόπιστη ανάλυση που μας προσέφερε στο ζήτημα αυτό η Πλατωνική θεωρία.
Σήμερα οι μύθοι και οι δοξασίες του αρχαίου κόσμου όσον αφορά τις θεραπευτικές δυνατότητες της μουσικής έχουν βρεί τη θέση τους μέσα στη σύγχρονη επιστήμη της μουσικοθεραπείας-είτε της βιωματικής θεραπείας (music therapy) είτε της χρήσης προ-επιλεγμένης μουσικής (music medicine) ως συμπλήρωμα της κλασικής ιατρικής αγωγής για την αντιμετώπιση του άγχους, του πόνου, των προβλημάτων του ύπνου, για χρήση σε μονάδες εντατικής θεραπείας ενηλίκων και νεογνών και για πολλές άλλες κλινικές εφαρμογές.
Οι αρχαίοι έλληνες φαίνεται ότι είχαν επίσης κατανοήσει εμπειρικά αυτό που σήμερα αποδεικνύουν οι γνωστικοί νευροεπιστήμονες με τις απεικονιστικές τεχνικές μελέτης του εγκεφάλου (PET scan, Functional MRI) ότι δηλαδή η μουσική παιδεία βοηθάει στην ανάπτυξη και άλλων δεξιοτήτων εκτός από τις καθαρά μουσικές δεξιότητες.
Δεν είναι τυχαίο ότι στον αρχαίο κόσμο η μουσική κρατούσε σταθερά τη θέση της στον κορμό της παιδείας. Είναι διαχρονική, βαθυστόχαστη και επιστημονικά προφητική η θέση του Αριστοτέλη για την αξία και τον ρόλο της μουσικής στην εκπαίδευση όπως με πληρότητα εκφράζεται στο βιβλίο του «Πολιτικά» στο κεφάλαιο Θ΄.
Καθορίζει ως τέσσερα (4) τα κύρια μαθήματα στα οποία πρέπει να εκπαιδεύονται οι νέοι και αυτά είναι «γράμματα» (δηλ. ανάγνωση, γραφή, γραμματική), «γυμναστική», «ιχνογραφία» και «μουσική». Η θέση του Αριστοτέλη είναι ότι η μουσική τείνει κάπως προς την αρετή επειδή (όπως η γυμναστική διαπλάθει το σώμα), διαπλάθει το ήθος αλλά επίσης εκπαιδεύει τη φρόνηση και μαθαίνει τον άνθρωπο να απολαμβάνει σωστά και να περνάει ευχάριστα τις ώρες της ανάπαυσης. Και μάλιστα ο Αριστοτέλης έχει συλλάβει τους δύο τρόπους που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη μουσική δηλαδή και ως «παιδεία» (δηλ. εκπαιδευτικό εργαλείο) και ως «παιδιά» (δηλ. παιχνίδι και ευχαρίστηση).
Ο Αριστοτέλης, προφητικά, παραπέμπει στα πορίσματα της σύγχρονης νευροεπιστήμης. Θεωρεί ότι η μουσική ασκεί μεγαλύτερη παιδαγωγική επίδραση όταν ο ίδιος ο νέος συμμετέχει σε αυτήν ως εκτελεστής. Εδώ μάλιστα ο Αριστοτέλης προβαίνει σε έναν παραλληλισμό που αποτελεί εξαιρετικό δείγμα μιας σύγχρονης αντιμετώπισης παιδαγωγικής ψυχολογίας. Αναφέρει ότι όπως λειτουργεί στα παιδιά το κρόταλο (πλαταγή) του Αρχύτα που τους δίνουν να παίζουν για να μην σπάνε τα πράγματα στο σπίτι παρόμοια λειτουργεί και η μουσική παιδεία για τους περισσότερους νέους αφού η ηλικία αυτή είναι από τη φύση της ανήσυχη. Τολμώ να χαρακτηρίσω τον Αριστοτέλη πρωτοπόρο (πολύ «ροκ» για την εποχή του) σε σχέση με τον Πλάτωνα ο οποίος ήταν πολύ αυστηρός όσον αφορά τον παιδαγωγικό ρόλο της μουσικής.
Τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα
Έχει επιστημονικά αποδειχθεί σήμερα ότι τα παιδιά που ξεκινάνε νωρίς να μαθαίνουν μουσική (6-7 ετών) αποκτούν μεγαλύτερη ικανότητα συγκέντρωσης, καλύτερη μνήμη, μεγαλύτερη μαθηματική ικανότητα, αποκτούν πειθαρχία στη μελέτη τους και αποκτούν μεγαλύτερη κινητική δεξιότητα και ανεξαρτησία κινήσεων.
Επίσης τα παιδιά που συμμετέχουν σε ορχήστρες ή χορωδίες μαθαίνουν να συνεργάζονται καλύτερα με άλλα παιδιά και να αποκτούν μεγαλύτερη δυνατότητα ακρόασης του διπλανού τους ανθρώπου άρα και μεγαλύτερη ικανότητα επικοινωνίας.
Επιπλέον, στοιχεία από μακροχρόνια επιστημονική μελέτη στις ΗΠΑ έδειξαν ότι νέοι που μαθαίνουν μουσική γίνονται ίσως λιγότερα συχνά εξαρτημένοι χρήστες ουσιών σε σχέση με νέους που δεν έχουν μουσική εκπαίδευση. Οι σύγχρονες μελέτες με απεικονιστικές τεχνικές του εγκεφάλου (βλ. PET scan) αποδεικνύουν ότι η μακροχρόνια μουσική εκπαίδευση οδηγεί σε μεγαλύτερη ανάπτυξη περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με γνωστικές αλλά και κινητικές δεξιότητες.
Ο ογκόλιθος Αριστοτέλης είχε αντιληφθεί ότι μέσω της μουσικής εκπαίδευσης αναπτύσσεται ο «Νους» και έτσι η κοινωνία στελεχώνεται με άτομα που διαθέτουν πολλαπλές δεξιότητες, δεν ήταν καθόλου τυχαίο ότι οι αρχαίοι έλληνες τοποθετούσαν την μουσική στον κορμό της παιδείας. Την αρχαία ελληνική άποψη για τον σημαντικό ρόλο της μουσικής στην ανάπτυξη του εγκεφάλου επιβεβαιώνουν σήμερα (2.500 χρόνια μετά) τα πορίσματα των μελετών της σύγχρονης νευροεπιστήμης.
Η σημερινή Ωδειακή παιδεία κατευθύνει περισσότερο τους σπουδαστές στο πως να πετύχουν μια επαγγελματική θέση στην κοινωνία μέσω της μουσικής παρά στο να καλλιεργήσει μια περισσότερο εγκύκλια-κοινωνική στάση έτσι ώστε ο κάθε νέος να αποκτήσει πολλαπλές δεξιότητες μέσω μουσικής.
Πιστεύω ότι οι σύγχρονες ηγεσίες των υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού δεν έχουν καν αντιληφθεί την αξία της μουσικής εκπαίδευσης ως κοινωνικού αγαθού. Η προσωπική μου παρατήρηση, μετά από διαλέξεις που έχω δώσει σε μουσικά σχολεία της χώρας, είναι ότι οι μαθητές των μουσικών σχολείων είναι περισσότερο δραστήρια, αισιόδοξα και δημιουργικά παιδιά σε σχέση με μαθητές άλλων σχολείων.
Ίσως όλα τα σχολεία θα πρέπει κάποτε να γίνουν μουσικά και ίσως στο μέλλον η καλλιτεχνική παιδεία να αναλάβει ένα περισσότερο ενεργό ρόλο στην εκπαίδευση σε σχέση με τα τρέχοντα στερεότυπα. Το μεγάλο προσόν της τέχνης είναι ότι συνδυάζει ιδανικά το ευχάριστο με το χρήσιμο, το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Εντυπωσιάζει ο μέγας Αριστοτέλης όταν διατυπώνει (στα Πολιτικά Θ΄) την άποψη ότι η μουσική παιδεία συνδυάζει το πρακτικό, το χρήσιμο και την «αβλαβή χαρά».
Γράφει ο Θανάσης Δρίτσας, Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής, Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Συνθέτης και συγγραφέας, Μέλος της International Association of Music in Medicine (IAMM). O Θανάσης Δρίτσας είναι συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο «Η μουσική ως φάρμακο» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση.
