CovidCulture
« Υπήρξαν στον κόσμο τόσες πανούκλες όσοι και οι πόλεμοι. Και παρόλα αυτά οι πανούκλες και οι πόλεμοι πάντα βρίσκουν τους ανθρώπους το ίδιο απροετοίμαστους» έγραψε ο Αλμπέρ Καμύ στο μνημειώδες έργο του Η Πανούκλα. Σε μια απόπειρα ερμηνείας οι μοντέρνοι θεωρητικοί της Λογοτεχνίας θα πρότειναν τη Θεωρία της Αναγνωστικής Ανταπόκρισης ή με πιο απλά λόγια, τη θεωρία που προκρίνει τον κυρίαρχο ρόλο του αναγνώστη/-στριας στην πρόσληψη του νοήματος με θεμελιώδη παράμετρο την εμπλοκή του βιώματος
Dystopias και λογοτεχνικές επιδημίες
Πόσο τρομακτικά άγνωστο είναι άραγε αυτό που ζούμε; Κι όμως, λογοτεχνικά αναγνώσματα από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα περιέγραψαν με μελανά χρώματα εκδοχές μελλοντικών κοινωνιών δικαιώνοντας τον ισχυρισμό πως η Λογοτεχνία ενίοτε «κάνει διάλογο» με την Επιστήμη. Ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που περιγράφεται η δυστοπία στην οποία σήμερα είμαστε βουτηγμένοι ως τον λαιμό.
Ζούμε την εποχή που ένας ολόκληρος πλανήτης εξωθείται σε μια βιωματική μετα-ανάλυση του Καμύ και γίνεται μάρτυρας της αναντίρρητης αλήθειας ότι η λογοτεχνική απεικόνιση μιας πανδημίας απέχει έτη φωτός από την πραγματικότητα του COVID19. Είτε έχει διαβάσει Καμύ είτε όχι.
Η αρχή της Δυστοπικής Λογοτεχνίας (Dystopian Fiction) εντοπίζεται στις αρχές του 20ου αιώνα, μια περίοδο πολιτικής αναταραχής και ανησυχίας, με δύο παγκόσμιους πολέμους στο άμεσο μέλλον. Μετά από τις εκατόμβες του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου η δυστοπική φαντασία γίνεται πλέον διακριτό λογοτεχνικό είδος καθιερώνοντας συγκεκριμένα λογοτεχνικά μοτίβα, όπως εκείνο των αυταρχικών κυβερνήσεων, τα οποία δυστυχώς δεν παρέμειναν μόνο λογοτεχνικά.
Οι λογοτεχνικές δυστοπικές κοινωνίες από το Brave New World (1932) του Aldous Huxley μέχρι το 1984 (1949) του George Orwell και το The Handmaid’s Tale (1986) της Margaret Atwood ανέδειξαν τις δυσοίωνες τάσεις ακραίων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που οδηγούν στην ολέθρια αποκορύφωσή τους.
Σε αριστουργήματα της λογοτεχνικής παραγωγής η πανώλη ως θεματικός πυρήνας εμφανίζεται στον Καμύ (Η πανούκλα) και τον Βοκάκιο (Το Δεκαήμερο), η ευλογιά και η φυματίωση προσβάλλει μυθιστορηματικούς χαρακτήρες του Ντίκενς (Ο ζοφερός οίκος), η χολέρα στον Μάρκες (Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας) δεν υπερνικά το θαύμα του έρωτα, ενώ στον λογοτεχνικό λοιμό του Τόμας Μαν (Θάνατος στη Βενετία) αντικατοπτρίζεται η παρακμή ολόκληρης της Ευρώπης λίγο πριν ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Ας μας επιτραπεί μια μικρή παρέκβαση, προκειμένου να σημειώσουμε ότι η φυματίωση κάποτε θεωρείτο νόσος των αριστοκρατών και των ιδιοφυών, με τρανά παραδείγματα αυτά των Παγκανίνι, Σοπέν, Γέιτς και Σέλεϊ. Επιπλέον, η φυματική όψη φαίνεται να αποτελούσε πρότυπο ομορφιάς για τις νεαρές γυναίκες σε μια περίοδο του 19ου αιώνα, οι οποίες επεδίωκαν να αποκτήσουν εξαιρετικά χαμηλό βάρος και χλωμή όψη χρησιμοποιώντας αλεύρι για το μακιγιάζ τους. Χαρακτηριστικό είναι το έργο Rice Powder (Poudre de riz) του Henri de Toulouse – Lautrec .
Επανερχόμενοι στο θέμα μας και φτάνοντας στο 1995, μια άλλη λογοτεχνική επιδημία θα ενσκήψει στη μετα-αποκαλυπτική μυθοπλασία Περί τυφλότητος του Ζοζέ Σαραμάγκου με την εξιστόρηση του αγώνα μιας ολιγάριθμης ομάδας, προκειμένου να διατηρήσει την ανθρωπιά και το ήθος της κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας τύφλωσης. Στη συγκεκριμένη πολιτική αλληγορία, σκηνές βίας, εγκλεισμού και τρέλας αποδομούν τον ασφαλή κόσμο μας και καταρρίπτουν μια μια τις βεβαιότητές μας, καθώς αποτυπώνουν την κρίση αξιών και τα αδιέξοδα της σύγχρονης κοινωνίας.
Σήμερα, τα δυστοπικά σενάρια των αρχών του προηγούμενου αιώνα είναι μια πραγματικότητα και ο εφιάλτης ενός αόρατου εχθρού έχει καταγεγραμμένους νεκρούς και επιστημονική ερμηνεία σχετικά με την προέλευσή του. Ας προσθέσουμε εδώ χάριν των συνωμοσιολόγων και τον παράγοντα των οικονομικοπολιτικά «στρατευμένων» τεχνολογικών παρεμβάσεων αναφορικά με τον εργαστηριακό χαρακτήρα του ιού.
Pandemic
Οικονομική κρίση, κρίση αξιών, δημοσιονομική ανέχεια, προσφυγικό κύμα, ανεργία. Απρόβλεπτες συνθήκες που ούτε η Λογοτεχνία του φανταστικού δεν μπόρεσε να σκαρφιστεί. Ένας κόσμος χωρίς οξυγόνο. Ο ιστορικός του μέλλοντος ίσως μας πει «φυματικούς» του 21ου αιώνα.
Καραντίνα. Και πριν από αυτήν, COVID19. Η επιστημονική κοινότητα μάχεται, ένας πλανήτης σε πανικό, το αρχέγονο άγχος του τρόμου εγκαθίσταται. Lockdown, το μέλλον (εργασιακό και μη) σε αναστολή, εικόνες Αποκάλυψης από τις γείτονες χώρες, γεωμετρική πρόοδος στον ρυθμό αύξησης θανάτων, ιδιότυπος και αναγκαίος ατομικός αυτοπεριορισμός, αισχροκέρδεια και επικίνδυνη ανοησία από μερίδα συνανθρώπων μας. Αγωνία για τον κόσμο που θα αντικρίσουμε την επόμενη μέρα. Τη μέρα της «ελευθερίας».
Εγκλεισμός
Ο εγκλεισμός διαστέλλει τον χρόνο. Και ίσως ό,τι ήμασταν και πριν από «όλο αυτό που ζούμε», θα είμαστε και μετά. Απλώς, oversized. Γιατί, αν το αξιακό μας σύστημα μετρά ένα σημαντικό «βάρος», θα προστεθεί άλλο τόσο από τη συναίσθηση της μηδαμινότητας της ύλης μπροστά σε ό,τι λέγεται ζωή.
Ο εγκλεισμός διαστέλλει τον χρόνο. Και ίσως ό,τι ήμασταν και πριν από «όλο αυτό που ζούμε», να μην είμαστε ποτέ ξανά. Γιατί, αν το αξιακό μας σύστημα μετρά ένα σημαντικό «έλλειμμα», θα αναπληρωθεί από τη συναίσθηση της μηδαμινότητας της ύλης μπροστά σε ό,τι λέγεται ζωή. Και σε αυτό ακριβώς ελπίζουμε.
Eutopia
Ζούμε την εποχή που οι όροι ελυτροφόροι ιοί, ζωονόσος, αμφοτερόπλευρη διάμεση πνευμονία, επιπεδοποίηση καμπύλης κρουσμάτων, καθαρμένο αντιγόνο και αναστολείς αντισωμάτων μάς έγιναν οικείοι. Μα το «κέρδος» βρίσκεται αλλού, και όχι στη νεόκοπη λεξιλογική μας πρόοδο.
Οι μέρες μας είναι λευκές. Πιο λευκές δεν γίνεται. Ενίοτε γαλάζιες και πράσινες σπάζοντας την οφθαλμική μας ρουτίνα. Οι μέρες μας είναι λευκές, γαλάζιες και πράσινες σαν αυτές των υγειονομικών και όλων των εργαζομένων που κάθε μέρα μάχονται από κάθε πόστο για μας. Ναι, οι μέρες μας είναι λευκές. Πάντως, όχι μαύρες. Ζούμε μια παράξενη ευτοπία. Έχουμε, πια, τους δικούς μας σύγχρονους ήρωες.
